Anlamı:
Bu deyim, “alay etmek için, birisiyle şakacıktan eğlenmek” mânâsında kullanılır.
Hikayesi:
Zaman zaman duyarız:
Ne matrak adam!
Matrak bir filmdi.
Seninle matrak geçmişler.
Matrak olsun diye...
Tahmin edileceği gibi bu ifadelerde matrak, "eğlendirici, gülünç, komik" gibi manalarda ve kısmen argo olarak kullanılmaktadır.
Kamus-i Türki'de matrak "değnek, sopa, talimci şişi" karşılıklarıyla anılmış ve matrakçı için de "döğmeli şişe talim öğreten adam, talimci" denilmiştir." Talimci matrakı ise, üzerine deri kaplanmış, başı yuvarlakça ve kalın bir değnek yahut lobut cinsinden bir tür uzunca tokmaktır.
Peki o halde, kelime nasıl olmuş da bir tür eğlence ve alay manasına bürünmüş?
Bunun için kültür tarihimizin matrak oyununa bir göz atmak gerekir:
Eskiden cirit gibi bir spora matrak oyunu adı verilmekteymiş. Evliya Çelebi'ye göre matrak genellikle şimşir ağacından yapılır, dışına keçi derisi sarılır ve ucundaki topuzu yumuşak bırakılacak şekilde bağlanırdı. İki takım halinde ve bir tür askeri talim kabilinden oynanan matrak oyununda rakipler ellerine birer matrak alarak meydana atılıp çarpışırlar; matrakları birbirlerinin kafalarına, sırtlarına vurmaya gayret ederlermiş. Müsabakada amaç, rakibin kafasına vurabilmek ve kendisini de darbeden korumaktır. Usta matrakbazlar hiç darbe almadan rakiplerini pes ettirirler ve oyunu kazanmış olurlar.
Anlaşılan, matrakbazların karşılıklı olarak meydana çıkıp birbirlerine vurmaları ile bu arada düşenler, sendeleyenler ve yuvarlananların halleri, hayli ilginç ve komik olurmuş. Yoksa matrak kelimesinin bugünkü anlamı türeyemezdi.
Matrak oynayanlara, matrakbaz denir. Bu kelime de daha sonra madrabaz şekline dönüşüp mecaz yoluyla, başkasına hile yapan ve onun aleyhine oyunlar çeviren kişileri tanımlamada kullanılmıştır. Elbette ki bunun şimdiki askeri talim hocaları ile bir alakası yoktur.
Evliya'ya göre matrak oyununun 160 çeşidinden en meşhurları "kesme, bağla, sani, kulak, bağlatop, topkafa" gibi adlarla anılır ve askeri bir talim olmak üzere, yeniçeri ortalarınca oynanırmış. Elbette bu oyuncuların, onları seyreden asker ve siviller içinde taraftarları bulunuyordu. En azından, matrakbazların ocaklı ayaktaşları arasındaki kıran kırana laf düellosuna dönüşen bir rekabet hissinin mevcut olduğu tahmin edilebilir. Hatta belki de vaktiyle onlar bugünkü futbol, basketbol, buz hokeyi, polo, hentbol vs. maçları gibi seyirci topluyorlardı. Kim bilir eski madrabazlar, şimdiki bazı futbolcuların pir-i sanileri bile olabilirler. Bu durumda ara nesil için tulumbacıları ve onların tulumba takımlarını hatırlamak yerinde olur.
